Erzurum, Tekman, Tekman Katranlı , tekman katranli, tekman katranlı, katranlı köyü, tekman katranlı köyü,videoları, resimleri, güncel, Erzurum , erzurum tekman , erzurum tekman katranlı köyü, tekman, dengbej, kürtçe

TEKMAN (ERZURUM) HAVZASI KATRANLI KÖYÜ JEOLOJİSİ
VE PETROL OLANAKLARI

Abdullah GEDİK*

ÖZ.— İnceleme alanında, Paleozoyik yaşh Akdağ metamorfitleri, Kretase yaşh Şahvelet ofiyolit karışığı, Üst Kretase yaşlı Derviş Halit formasyonu, Eosen yaşh Musakomu ve Gımgımtepe formasyonu, Oligosen yaşlı Ağcakoca formasyonu,Miyosen yaşlı Hürübaba, Haneşdüzü ve Hacıömer formasyonu, Pliyosen yaşlı İncesu formasyonu ile Orta Miyosen yaşh Aras volkanikleri ve Pliyo-Kuvaterner yaşlı Yıldırımdağ bazaltları yüzeyler. Katranlı deresinde ise canlı petrol sızıntısıve Mesozoyik-Tersiyer yaşh formasyonlarda petrol için ana, hazne ve örtü kaya olabilecek seviyeler vardır.

GİRİŞ

Bu makale, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Enerji Hammaddeleri Etüt ve Arama Dairesinin «Tekman havzası» petrol prospeksiyon ve detay jeoloji araştırmaları projesinin 1965, 1966,1967, 1968, 1971 ve 1984 yılları arasında yapılan saha ve sondaj çalışmalarından elde edilen verilerin değerlendirilmesi amacıyle hazırlanmış olup, 1200 km

2
Abdullah GEDİK
Tekman havzası, petrol sızıntısının bulunduğu bir yer olması nedeniyle, 1912 yılından beri

birçok yerli ve yabancı yerbilimciler tarafından etüt edilmiştir. İlk bilgi Oswald'a (1912) aittir. Lucius (1925), Kirk (1937), Cunnigham-Craig (1938), Arni (1938), Pamir ve Baykal (1942), Holzer (1954) genel ve 1:100 000 ölçekli jeolojik çalışmışlardır. Daha sonra Demirtaşlı ve diğerleri (1965), Gedik ve Tütüncü (1965), Gedik (1966, 1967, 1968), İlker (1966), Tanrıverdi (1971), Aziz (1971), Kurtman ve Akkuş (1971), Havur (1972), Erdoğan (1972) tarafından detay jeoloji etütleri ile ayrıca havzada Katranlı-1, Katranlı-2, Katranlı-3, Katranlı-4 ve Katranlı-5 sondajları yapılmıştır.

Havzada değişik yıllarda yapılan l :25 000 ölçekli detay jeoloji haritaları Şekil 2 de verilmiştir. Ayrıca havzada yapılmış çalışmaların litostratigrafik deneştirmesi Şekil 3 te sunulmuştur.

STRATİGRAFİ

Akdağ metamorfitleri (Ap)

Tanım: Adlama Demirtaşlı ve diğerleri (1965) tarafından yapılmış, ilker (1966), Havur (1972),Erdoğan (1972)da aynı ad altında incelemişlerdir. İlker (1966), Akdağ-Karadağ masifi olarak adlamıştır.

Dağılım: Akdağ metamorfitleri Tekman'ın güneyinde Akdağ'da İ 47 d

komu kuzeyinde, Değirmendere'de İ 47 c

Tip yeri ve tip kesiti: Tip yeri Akdağ'dır, tip kesiti ölçülmemiştir.

Litoloji: Pembe, beyaz, gri ve boz renkli mermerler, koyu gri renkli, kalk şist, kuvars albitmuskovit ve granat şist, mikrokristalen kireçtaşlarını içerir. Granitik (asit) ve diyabaz gibi bazı İntruzifler,metavolkanitler vardır.

Alt, üst ve yanal sınırlar: Akdağ metamorfitlerinin alt dokanağı inceleme alanımızda gözlenememiştir.

Üst dokanağı ise, kendisinden daha genç birimlerle açısal uyumsuzluklarla örtülür. Ofiyolitli karışık ile dokanağı ise tektoniktir (Şaroğlu ve Yılmaz, 1985).

Kalınlık: Tabanı görülmeyen Akdağ metamorfitlerinin kalınlığı hakkında birşey söylemek

zordur.

Fosil topluluğu ve yası: Akdağ metamorfitlerinin yaşı Pamir ve Baykal (1943), Demirtaşlı

ve diğerleri (1965), İlker (1966), Havur (1972), Erdoğan (1972) tarafından Paleozoyik; Şaroğlu

Güner (1981), Şaroğlu ve Yılmaz (1985) tarafından ise Paleozoyik-Alt Mesozoyik olarak belirtilmiştir.

Yorum: Doğu Anadolu'da yer yer gözlenen metamorfitier, ofiyolitler içinde bloklar veya yer

yer tektonik kamalar halinde bulunmaktadır (Şaroğlu ve Güner, 1981; Şaroğlu ve Yılmaz, 1985). Şahvelet ofiyolit karışığı (Moş)

Tanım: Adlama tarafımızdan yapılmıştır. Birimin adını daha önceki çalışmalarda, Demirtaşlı ve diğerleri (1965) Mesozoyik ofiyolitli seri, Tanrıverdi (1971) ve Aziz (1971) ofiyolitik seri, Erdoğan (1972) ve Havur (1972) ofiyolitik karmaşık olarak belirtmişlerdir.

Dağılım: İnceleme alanında İ 46 b

yüzeyler. Doğu-batı doğrultusunda uzanan Palandöken'in Tabiye tepe, Tironi gölü, Araplar mezarlığı,Sanemtaşı tepe, Hacı Meter komu, Şeman dağı, Maden dağı, Molla komu, Bentderesi komu, Hirtiv dağı, Nalbant dağı yörelerinde yüzeyler.

Tip yeri ve tip kesiti: Tip kesiti ölçülmemiştir.
TEKMAN HAVZASININ JEOLOJİSİ
2 paftasında Atar3 paftasında Kapanlı komunda, Hasar dağı, Şakir, Sancaktar ve Dündar köylerinde yüzeyler.3, b4, İ 46 C1, c2, İ 47 a4 paftalarının kuzey kısımlarında3
Litoloji: Koyu yeşil renkli, okyanus tabanı malzemesi olan serpantinit, peridodit, piroksenit,

gabro, yastık lav, spilit, diyabaz ile okyanus tabanı üzerinde gelişen şarabî renkli, radyolarit, kalsit

damarlı, çörtlü pelajik kireçtaşlarından oluşmaktadır. Bütün bu birimler blok morfolojisi sunarak

bugünkü konumunda görülmektedir. Bu karışık l km

bol çatlaklıdır. Sert ve aşınmaya dayanıklı olduklarından, küçük tepecikler halinde görülürler.

Ofiyolitli karışık, gravite kaymaları ile çökeller içine girmiştir. Bu karışık Katranlı-1 ve Katranlı-3

kuyularında 350 metre kalınlıkta kesilmiştir (Gedik ve Tütüncü, 1965; Gedik 1968).

Alt, üst ve yanal sınırlar: Şahvelet ofiyolitik karışığı alt dokanağı inceleme alanımız dışında

Akdağ metamorfitleri ile tektonik ilişkilidir. Birimin üzerine ise Üst Kretase yaşlı Derviş Halit formasyonu

ve Tersiyer yaşlı çökeller ve volkanikler uyumsuzlukla gelmektedir (Şek. 4).

Kalınlık: Kesit ölçülmediğinden kalınlık hakkında birşey söyleyemeyiz.

Fosil topluluğu ve yaşı: Şahvelet ofiyolitik karışığı içerisindeki kireçtaşı bloklarının yaşı

Fahrettin Armağan tarafından tayin edilen

Karışığın yerleşim yaşı ise olasılı Liyas sonrası Kampaniyen öncesidir.

Yorum: Şahvelet ofiyolit karışığı, okyanus tabam malzemesi ve bunların üzerinde oluşan

kireçtaşlarının tektonik karışımından ibarettir. Doğu Anadolu'da yaygın olan bu birimin Neotetis'in

kuzey kolunun ürünü olduğu Şengör (1980) ve Şengör ve diğerleri (1980) tarafından belirtilmiştir.

Deneştirme: Şahvelet ofiyolit karışığı, Bektaş'ın (1981) Erzincan Tanyeri yöresindeki Üst

Kretase tektonik karmaşığı ile deneştirilebilir.

Derviş Halit formasyonu (Kd)

Tanım: Adlama, Aziz (1971) tarafından yapılmıştır. Daha önceki çalışmalarda formasyonu

Demirtaşlı ve diğerleri (1965) Haytakomu formasyonu kumtaşı üyesi, Söylemez yöresinde ise Tanrıverdi

(1971) Eyüpler formasyonu olarak tanımlamıştır.

Dağılım: İ 46 b

ile Mendek dere ve Derviş Halit derede yüzeyler.

Tip yeri ve tip kesiti: Tip yeri Derviş Halit deredir. Tip kesiti ise yine Derviş Halit derede

ölçülmüştür. Burada ölçülen tip kesitin koordinatları: Pafta İ 46 b

Litoloji: Alt kısımlarında şeyl, üstte ise şeyl-kumtaşı ve kumlu kireçtaşı hâkimdir. Şeyller

koyu gri, yeşilimsi gri renkli olup, ince kumtaşı aratabakalıdır. Kumtaşları ise koyu yeşilimsi gri renkli,kireç çimentolu, ince ve orta taneli, kötü boylanmalıdır. Dış yüzeylerinde küresel ayrışma görülür

(Şek. 5). Tabaka kalınlıkları yer yer 2 metreye ulaşır. Üstte ise kalın tabakalı, bol fosilli kumlu kireçtaşı yer alır (Şek. 6).

Alt, üst ve yanal sınırlar: Haytakomu tektonik penceresinde yüzeyleyen Derviş Halit formasyonunun tabanı Şahvelet karışığı altında olduğu için gözlenememektedir. Birimin üzerine ise Haytakomu formasyonu uyumlu olarak gelmektedir.

Kalınlık: Derviş Halit tip kesitine 320 metre kalınlık ölçülmüştür. Tabam görülmediğinden,

kalınlığının 600 metre olduğunu düşünmekteyiz.

Fosil topluluğu ve yaşı: Dr. Ercüment Sirel aşağıdaki fosilleri saptayarak Üst Kampaniyen

yaşım vermiştir.
2 ye yaklaşan blok kireçtaşları içerir. Bu kireçtaşlarıClypeina sp., Aulotortus sp. fosillerine dayalı olarak Liyastır.3 ve b4 paftalarında, çalışma sahamızın 6 km kuzeyinde, Haytakomu köyü3; başlangıç x: 09070, y: 04020, z: 2270 m; bitiş x: 09720, y: 04350, z: 2315 metredir.
4

TEKMAN HAVZASININ JEOLOJİSİ
5
Globotruncanita
cf. calcarata (Cush.)
Globotruncana arca
(Cush.)
Globotruncana linneiana
(d'Orb.)
Globotruncana ventricosa

Yorum: Derviş Halit formasyonu (ince derin, daha sonra sığ self ortamında çökelmiştir.

Deneştirme: Derviş Halit formasyonu Eyüpler formasyonu (Tanrıverdi, 1971) ile Dündar

formasyonunun (Erdoğan, 1972) alt seviyeleri ile deneştirilebilir.

Haytakomu formasyonu (Kh)

Tanım: Adlama Demirtaşlı ve diğerleri (1965) tarafından yapılmıştır. Tanrıverdi (1971) Söylemez

yöresinde, Aziz (1971) Palandökenlerde Haytakomu formasyonu, Erdoğan (1972) Karayazı

yöresinde Dündar formasyonu olarak adlamıştır.

Dağılım: Haytakomu formasyonunun en iyi yüzeylediği yer Haytakomu yöresidir. Söylemez'de

Eyüpler köyü ile Karayazı'da Dündar köyünde yüzeyler.

Tip yeri ve tip kesiti: Tip kesiti l 46 b

y: 04020, z: 2270 m; bitiş x: 10400, y: 03900, z: 2380 m olan noktalar arasında ölçülmüştür.

Litoloji: Birim, killi kireçtaşlarının hâkim olduğu şeyl ve ince taneli kumtaşlarından oluşmaktadır.

Kireçtaşları, açık gri ve yeşilimsi gri renkli olup, ince taneli ve çok iyi tabakalıdır. Tabaka

kalınlıkları 5-10-15 santimetre dolayındadır. Şeyllerde aynı renkli ve çok ince aratabakalıdır. Kumtaşları

ise, yeşilimsi gri renkli, ince taneli, kireç çimentolu, taneleri iyi yuvarlaklaşmış olup, genellikle

ofiyolit parçalarını içerir (Şek. 7).
White3 paftasında Haytakomu kuzeyinde, başlangıç x: 09070,
6
Abdullah GEDİK
Alt,üst ve yanal sınırlar: Haytakomu formasyonu alt sınırında Derviş Halit formasyonu üzerine

uyumlu olarak gelir. Üst sınırında ise Lütesiyen yaşlı Musakomu formasyonu ile açısal uyumsuzlukla

örtülmüştür.

Kalınlık: Haytakomu kesitinde kalınlık 575 metre ölçülmüştür. Birim, Musakomu formasyonu

tarafından örtüldüğünden, ölçtüğümüz bu değer görünür kalınlık olup, gerçek kalınlık değildir.

Fosil topluluğu ve yaşı: Dr. E. Sirel tarafından aşağıdaki fosiller saptanarak Üst Kampaniyen

yaşı verilmiştir.

Globotruncanita
cf. calcarata (Cush.)
Globotruncana arca
(Cush.)
Globotruncana linneiana
(d'Orb.)
Globotruncana ventricosa

Yorum: Haytakomu formasyonu litolojik ve paleontolojik özellikleri ile derin denizel ortamda

çökeldiğini gösterir.

Deneştirme: Haytakomu formasyonu, Tanrıverdi'nin (1971) Haytakomu, Aziz'in (1971)

Haytakomu, Erdoğan'ın (1972) Dündar formasyonu ile deneştirilebilir.
White
Musakomu formasyonu (Em)

Tanım: Formasyonun ilk adlaması Demirtaşlı ve diğerleri (1965) tarafından yapılmıştır. Formasyonu

ilker (1966) Hacıömer yöresinde Kösehasan formasyonu, Havur (1972) ve Erdoğan (1972)

Kösehasan formasyonu, Aziz (1971), Tanrıverdi (1971) aynı ad altında Musakomu formasyonu olarak

tanımlamışlardır.

Dağılım: Haytakomu'kuzeyinde, Musakomu, Hasanağa, Ağcakoca köyleri kuzeyinde ve ayrıca

Karakuşdere'de yüzeyler.

Tip yeri ve tip kesiti: Tip kesiti Musakomu yöresinde ölçülmüştür. Koordinatları başlangıç

x :05910, y: 14330, z: 2140 m; bitişi : 01680, y: 14320, z: 2160 m olan noktalar arasında ölçülmüştür.

Litoloji: Birim, Haytakomu, Derviş Halit formasyonları ve Şahvelet ofiyolit karışığının çakıl

ve bloklarını içeren kanal dolguları ile başlar. Gevşek çimentolu, kötü boylanmalı çakıltaşları üste

doğru boyutları küçülerek kumtaşlarına geçer. Bu kumtaşları, yeşilimsi gri, gri renkli olup, orta ve

iri taneli orta boylanmalı kireç çimentolu, ince-orta-kalın tabakalıdır. Tabakaların alt yüzeylerinde

kaval yapısı ve yük kalıpları gözlenmektedir. En üstte ise şeyller görülmektedir. Şeyller yeşilimsi gri

renkli, ince taneli ve kireçli olup, kumtaşı aratabakalıdır (Şek. .

Alt, üst ve yanal sınırlar: Musakomu formasyonu, Haytakomu formasyonu üzerine açısal

uyumsuzlukla gelir. Birimin üst dokanağı ise Gımgımtepe formasyonu ile uyumludur.

Kalınlık: Musakomu kesitinde kalınlık 650 metre ölçülmüştür. Formasyonun kalınlığı

transgresif oluşu nedeniyle değişebilmektedir. Ortalama kalınlığı 1300 metre civarındadır.

Fosil topluluğu ve yaşı:

Foraminifera'lar :
Nummulites aff. subatacicus H. Douv.
Globigerina triloculinoides

TEKMAN HAVZASININ JEOLOJlSl
Plummer7
Nannoplankton'lar :
Cyclococcolithina formosa Kamptner
Coccolithus eopelagicus
(Bramlette ve Riedel)
Zygrhablitus bijugatus
(Deflandre)
Discoaster kuepperi
(Stradner)
Reticulofenestra coenura
(Reinhardt)
Cyclocargolithus floridanus
(Roth ve Hay)
Helicopontosphaera lophota
(Bramlette ve Sullivan)
Sphenolithus radians
Deflandre
Discoaster barbadiensis
Tan Sin Hok
Pontosphaera plana
(Bramlette ve Sullivan)
Chiasmolithus grandis
(Bramlette ve Riedel)
Discoaster elegans
Bramlette ve Sullivan
Discoaster binodosus
Martini
Chiasmolithus grandis
(Bramlette ve Riedel)
Helicopontosphaera seminulum

E. Erkan yukarıdaki fosilleri saptayarak, formasyona Üst Lütesiyen yaşını vermiştir.
(Bramlette ve Sullivan)
8
Abdullah GEDiK
Yorum: Musakomu formasyonu bir türbiditik istiftir. Tabanında çok kalın tabakalı, gevşek,

kötü boylanmalı çakıltaşları türbiditik akıntılarla havzaya taşınmış ve çökelmiştir. Walker'ın (1978)

yakınsak fasiyesine (proximal facies) karşılık gelir. Orta ve üst yelpaze ortamında çökelmişlerdir.

Kalın tabakalı kumtaşı ve kanal dolguları içeren Musakomu formasyonu, denizaltı yelpazelerinin orta

ve üst kısımlarında çökelmiş yakınsak türbiditler olarak yorumlanır.

Deneştirme: Musakomu formasyonu, ilker (1966), Havur (1972), Erdoğan'ın (1972) Kösehasan

formasyonu, Bilgin'in (1983) Eosen çökelleri, Rathur'un (1966) Gökçeharman formasyonu ile

deneştirilebilir. Gımgımtepe formasyonu (Eg)

Tanım: Formasyonunun adlaması Demirtaşlı ve diğerleri (1965) tarafından yapılmıştır. Aziz

(1971), Tanrıverdi (1971) de aynı ad altında tanımlamışlardır.

Dağılım: Gımgımtepe formasyonu, Musakomu köyünün l km güneybatısında Gımgımtepe

yöresinde, Ağcakoca köyü kuzeyinde, Yukarı Hanbeyi güneyinde, Şarya tepe kuzeyinde, Madrak

köyü kuzeyinde bir şerit halinde yüzeyler.

Tip yeri ve tip kesiti: Tip kesiti ölçülmemiştir.

Litoloji: Birim, ince taneli kumtaşı ve şeyl içeren, kırmızı renkli çakıltaşlarıdır. Çakıltaşları

kırmızı renkli olup, kaba taneli, kötü boylanmalı, demir çimentolu, gevşek, yer yer az sert, çok kalın

ve kötü tabakalanmalıdır. Kolayca dağılabilir. Kumtaşları da kırmızı ve gri renklidir. Çakıltaşları

arasında ince bantlar halindedir. Kaba taneli kötü boylanmalı gevşek dokuludur. Şeyller ise kırmızı

ve koyu gri renkli olup, milli ve kumludur. Çakıltaşları çoğunlukla ofiyolit metamorfik ve kireçtaşı

çakıllarını içerir.

Alt, üst ve yanal sınırlar: Gımgımtepe formasyonu, Musakomu formasyonu üzerine uyumlu

olarak gelir. Birimin üzerine ise Ağcakoca formasyonu açışız bir uyumsuzlukla gelir.

Kalınlık: Gımgımtepe formasyonunun kalınlığı 200 metre dolayındadır.

Fosil topluluğu ve yaşı: Çakıltaşları arasındaki şeyllerden aldığımız örneklerde Nannoplankton'-

lardan Hatice Kaymak aşağıdaki fosilleri saptayarak Üst Lütesiyen yaşını vermiştir.

Cycloccolithina formosa
Kampter
Coccolithus eopelagicus
(Bramlette ve Riedel)
Discoaster barbadiensis
Tan Sin Hok
Chiasmolithus grandis

Yorum: Başlangıçta türbiditlerle dolan havza Lütesiyen sonuna doğru çok sığlaşmış, zaman

zaman su yüzüne çıkan birim, sonuçta oksidasyona uğrayarak kırmızı renk almıştır.

Deneştirme: Gımgımtepe formasyonu, Hınıs havzasındaki Sungurlu (1967), Tütüncü (1967)

ve Özcan'ın (1967) Mollakulaçdere formasyonu ile deneştirilebilir.

Ağcakoca formasyonu (Ola)

Tanım: Adlama Demirtaşlı ve diğerleri (1965) tarafından yapılmıştır. İlker (1966), Aziz (1971)

ve Tanrıverdi (1971) Çığılgan formasyonu olarak adlamışlardır.

Dağılım: Ağcakoca köyü kuzeyinde, Hürübaba tepe güneyinde, Yukarı Hanbeyi güneyinde,

Gımgımtepe kuzeyinde ve İ 46 c

tepe, Bec tepe ve Küçükçam derede, yine Madrak köyü batısında Kaldırma derede yüzeyler.
(Bramlette ve Riedel)2 paftasında Madrak köyü kuzeyinde, Gülsen mezarlığı, Ziyaret
TEKMAN
HAVZASININ JEOLOJİSİ 9
Tip yeri ve tip kesiti: Tip kesiti Ağcakoca köyü kuzeyinde Karakuş derede ölçülmüştür. Ölçülen

kesitin koordinatları: Pafta İ 47 a

Litoloji: Yapraklı şeyl (paper shale), sarımsı boz renkli olup, ince killi kireçtaşı arabantlıdır.

Şeyller yaprağımsı özelliği ile kolay tanınabilen bir litolojiye sahiptir. Ince katmanlanma gösterir.

Alt, üst ve yanal sınırlar: Ağcakoca formasyonu Gımgımtepe formasyonu üzerine açışız uyumsuzlukla

gelir. Birimin üzerine ise Hürübaba formasyonu açısal uyumsuzlukla gelir.

Kalınlık: Ağcakoca kesitinde 300 metre kalınlık ölçülmüştür.

Fosil topluluğu ve yaşı: Dr. N. Gökçen aşağıdaki Ostracoda'lar ile Üst Oligosen yaşını vermiştir

(Şek. 9).
4, Başlanıgıç x : 04290, y: 20920 m, bitiş x : 04100, y: 21320, z: 2210 metredir.
Candona rhenana
Lienenklaus
Candona
sp.
Eııcypris agglutinans
Lienenklaus
Monocypris bocken treinensis

Yorum: Ağcakoca formasyonu sığ gölsel ortamda çökelmiştir.

Deneştirme: Ağcakoca formasyonu, Tanrıverdi (1971) ve Erdoğan'ın (1972) Çığılgan formasyonu

ile deneştirilebilir.
Triesel
10
Abdullah GEDİK
Hürübaba formasyonu

Tanım: Adlama Demirtaşlı ve diğerleri (1965) tarafından yapılmıştır. Aziz (1971) aynı adı

kullanmıştır.

Dağılım: Hürübaba tepede, Ağcakoca köyü doğusunda, Murik tepede, Mollacafer tepede,

Yukarı Hanbeyi yöresinde, İ 46 c

Tosundere ile Hüseyinağa komu ve Hüseyinağa komünün kuzeyindeki Kel tepede yüzeyler.

Tip yeri ve tip kesiti: Tip kesiti ölçülmemiştir, Katranlı-2, Katranlı-4, Katranlı-5 nolı sondajlarda

detay incelenmiştir.

Litoloji: Hürübaba formasyonu tabanında yer yer görülen bir çakıltaşı seviyesi ile başlar.

Çakıltaşları üste doğru kumtaşlarının hâkim olduğu kumtaşı şeyl ardalanması şeklinde devam eder.

Üste doğru şeyl yüzdesi artar ve yer yer yüzde yüze varır. En üstte ise kireçtaşı görülür. Hürübaba

tepe kireçtaşıdır. Kumtaşları yeşilimsi gri ve sarı renkli olup, kaba taneli, kötü boylanmalı, kumlu,

kireç çimentolu, kalın tabakalı ve şeyl arabantlıdır. Şeyller ise yine yeşilimsi gri renkli ve yumuşaktır.

Üst seviyelerdeki kireçtaşları ise sarı renkli, bol fosilli ve alglidir. İnce ve orta tabakalıdır. Kumlu

kireçtaşları kristal aralarında canlı petrol emareleri içerir.

Alt, üst ve yanal sınırlar: Hürübaba formasyonu, Ağcakoca formasyonu üzerine açısal uyumsuzlukla

gelir. Üstüne ise Haneşdüzü formasyonu uyumlu gelir.

Kalınlık: Katranlı-5 sondajında 1730 metre kesilmesine rağmen tabanına inilememiştir.

Hürübaba formasyonunun kalınlığı 1000 metre dolayındadır.

Fosil topluluğu ve yaşı: Katranlı-5 sondajında V.A. Kraşeninnikov aşağıdaki fosilleri saptayarak

formasyonun yaşını Burdigaliyen olarak belirlemiştir.
(Mh)2 paftasında ise Madrak köyü güneyindeki Deşto sırtı, Kamışdere,
Globigerinoides trilobus
Reuss.
Globigerina bulloides
d'Orb.
Globigerina
aff. officinalis Subb.
Globigerina praebulloides
Blow.
Globigerina subcfuadrina langhiana
Cita ve Gel.
Amphistegina lessonii
(d'Orb.)
Cibicides mexicanus
Nutt.
Cibicides falconensis
(Cush. ve Renz)
Anomalina pompilioides
(Gal ve Hem.)
Gyroidina girurdana perample
(Cush. ve Stainf.)
Pullenia quinqiuelobe
(Reuss)
Nonion
aff. boueanus (d'Orb.)
Melonis soldanii
(d'Orb.)
Karrariella gaudryyinoides
(Forn)
Aııstrilline howchini
(Schulumberger)
Elphidium kvesanensis
Artch.
Pseudoporella almaensis

Yorum: Hürübaba formasyonundaki şeyller açık deniz (open shelf) çökelleridir. Şeyller ile

arakatkılı olarak bulunan matriks destekli, kötü boylanmalı çakıltaşları ise, olasılıkla bir yelpaze deltasının

moloz akması çökelleridir. Tektonik kontrollü açık deniz ortamında çökelmiştir.
Samoil
TEKMAN HAVZASININ JEOLOJİSİ
11
Deneştirme: Hınıs-Muş havzasındaki, İIker (1966), Rathur (1967), Şenalp (1966), Tütüncü'-

nün (1967) Aktuzla formasyonu ile Kurtman ve diğerlerinin (1978) Van-Muş havzasındaki Aktuzla

formasyonu ile deneştirilebilir.

Haneşdüzü formasyonu (Mh a)

Tanım: Haneşdüzü formasyonu İ 47

İlker (1966) tarafından bu ad verilmiştir.

Dağılım: Haneşdüzü formasyonu, Tekman yöresinde, Kelereş köyü, Aktaş tepe, Tepecik

köyü, Mollamehmet köyü, Kamışlı tepe, Uyuz tepe, Kızlar kayası, Yukarı Kızılkale, Gürgür köyü,

Akpınar tepe, İ 47 c

Tip yeri ve tip kesiti: Tip yeri Haneşdüzü tepedir. Tarafımızdan tip kesiti ölçülmemiştir.

Erdoğan (1972) tarafından iki kesit ölçülmüştür. İ 48 d

y: 80325, z: 2100 metre; bitiş x : 45665, y: 80300, z: 2200 m.; Ziyaret tepe kesiti: başlangıç

x: 55325, y: 85220. z: 2350 m.; bitiş, x: 54515, y: 87250, z:2080 metredir.

Litoloji: Beyaz gri renkli dış yüzü sarımsı beyaz renkli resifal kireçtaşıdır. Mikritik ve sparitik

bir çimento hamuru ile çimentolanmış bol çatlaklı masif ve yer yer kalın tabakalıdır. Bol algli lamellibranchiata'lı,

mercanlı ve bol mikrofosilli genellikle resif yapan organizmalardan oluşmuş biyokiastik

bir kireçtaşıdır. Bu resif kireçtaşının tabanı Kelereş köyü yöresinde çok güzel görülür. Tabanında

ince ve orta taneli çakıltaşları yer alır.

Alt, üst ve yanal sınırlar: Haneşdüzü formasyonu altta Hürübaba formasyonu ile dereceli

geçişli olup, üst dokanağı ise düşey ve yanal olarak şeyllere geçer.

Kalınlık: Tekman havzasında 250 metre civarında olan kalınlık, doğuda Mescitli-Karayazı

arasında 450 metre, Haneşdüzü'nde ise 600 metredir.

Fosil topluluğu ve yaşı

Foraminifera'lar
c1 paftasında Haneşdüzü yöresinde en iyi yüzeylediğinden,4 paftasında Hasanağa komu güneyinde yüzeyler.4 paftasında koordinatları: başlangıç x : 45385
Borelis curdica
Reichel
Miogypsina irregularis
(Mich.)
Miogypsinoides
cf. complanata (Sch.)
Amphistegina
cf. lessonii d'Orb.
Amphistegina radiata
(Fich. Moll)
Operculina
cf. complanata (Defr.)
Archias kirkukensis
Henson
Lepidocyclina (Eulepidina) dilatata

Mercanlar
(Mich.)
Heliastraea nerthensis
Chevalier
Heliastraea
cf. mellahica Gregory
Sidereastraea crenulata

Lamellibranchiata'lar
Goldfuss
Chlamys rodundata
Lamarck
Chlamys northamptoni
Mich. vanoblita Mishelotti
Pycnodonta squarrosa

fosilleri ile Burdigaliyen yaşı verilmiştir.
M. de Serres
12 Abdullah GEDiK

Yorum: Haneşdüzü formasyonu, şelf ortamında derinliği az, sıcak bir denizde çökelmiştir.

Deneştirme: İlker (1966), Rathur (1967), Tütüncü (1967) ve Kurtman ve diğerlerinin (1978)

Muş-Hınıs havzasındaki, Demirtaşlı ve Pisoni'nin (1965) Ahlat-Adilcevaz yöresindeki Güzelbaba formasyonu ile deneştirilebilir.Aras volkanitleri (Ma)

Tanım: Demirtaşlı ve diğerleri (1965) tarafından Aras bazaltı olarak tanımlanmış olup, Aziz

(1971) de aynı adı kullanmıştır.

Dağılım: Aras volkanitleri, Aras vadisi boyunca yüzeyler. İ 47 d

güneyinde Aras vadisinde, Kasıkomu güneyinde ,Kale tepede, Şemi ve Hendekan köyleri güneyinde,

Mağara tepede yüzeyler.Tip yeri ve tip kesiti: Tip yeri, Kasıkomu güneyindeki Kale tepedir. Aras volkanitlerinin tabanını göremediğimizden kesit ölçülememiştir.

Litoloji: Aras vadisi boyunca altıgen soğuma sütunları ve lav akıntıları halinde yüzeyler. İnce kesitinde, fenokristaller halinde labrodorit ve ojitten ibaret olan hamur maddesi mikrolitler şeklinde feldispat camsı materyel içeren andezitler ve yer yer de bozuşmuş olivin, titan, ojit, feldispat mikrolitleri içeren bazaltlar bulunmaktadır.

Alt, üst ve yanal sınırlar: Alt dokanağı inceleme alanımızda gözlenememiştir. Üst dokanağında ise Hacıömer formasyonunun gölsel kireçtaşları açısal uyumsuzlukla yer alır (Şek. 10).

Kalınlık: Ortalama kalınlığı 300 metre civarındadır.

Yaşı: Aras volkanitlerini, Burdigaliyen yaşlı Haneşdüzü kireçtaşları üzerinde ve Üst Miyosen yaşlı Hacıömer formasyonu altında görülmesi nedeniyle birimin yaşını Orta Miyosen ? olarak düşünmekteyiz.
1 paftasında, Tekman'ın
TEKMAN HAVZASININ JEOLOJİSİ 13

Yorum: Volkanizma, Tetis Okyanusunun en son kapanmasından sonra meydana gelen Bitlis kenet kuşağı boyunca Avrazya-Arabistan levhalarından oluşan kıta-kıta çarpışması sonunda Doğu Anadolu'da var olan sıkışma rejiminde gelişen açılmalar sonunda oluşmuş kalkalkalen volkanizma ürünüdür.

Deneştirme: Tokel'in (1965) Erzurum-Hasankale bölgesindeki Karatepe ekstruzifleri ile

deneştirilebilir. Karapınar tüfleri (Mk)

Tanım: Adlama tarafımızdan yapılmıştır.

Dağılım: Karapınar tüfleri inceleme alanımızda, Karatepe köyü, Aşağı Hanbeyi, Beyköy,

Vank tepe, Kurtkomu kuzeyinde, Zeraba komunda yüzeyler.

Tip yeri ve tip kesiti: Tip yeri Karatepe köyüdür. Tip kesiti ölçülmemiştir.

Litoloji: Birim, karbonatlaşma gösteren tüf ve kaynaklı tüflerden oluşur. Karapınar tüfleri

yatay konumlu olup, kalın tabakalıdır. Birim, kuvars, bazalt, feldispat, ojit, Vitrofir parçaları, camsı

materyel ve kalsitleşmiş camsı materyel ile bağlanmış karbonatlı ve litik tüflerden oluşmaktadır.

Alt, üst ve yanal sınırlar: Hacıömer formasyonunun kil, çakıl ve kumları üzerine uyumlu gelir.

Üstüne ise incesu formasyonu çakıltaşları uyumsuz olarak gelir.

Kalınlık: Tüf-tüfitlerin kalınlığı 40 metreyi geçmez.

Fosil topluluğu ve yaşı: Pliyosen yaşlı İncesu formasyonu altında ve Hacıömer formasyonu

üzerinde yer alması nedeniyle yaşı olasılı Üst Miyosendir.

Yorum: Karasal ortamda çökelmiştir. Hacıömer formasyonu (Mhc)

Tanım: Hacıömer formasyonu ilk olarak İlker (1966) tarafından adlandırılmıştır. Aziz (1971),

Havur (1972) ve Erdoğan (1972) aynı adı kullanmışlardır.

Dağılım: Hacıömer formasyonu, Talo, Karapınar, Hindiyan, Harabhalil, Zoğnu, Taşkesen

köyünün doğusunda, Deliler tepede, Kasıkomunda Dengiz, Şemi, Beyköy, Karatepe, Ağakomu,

Hendekan, Zarabakomu, Kurtkomu, Küllü, Çatala, Aras vadisi boyunca ve Hacıömer köyü yöresinde yüzeyler.

Tip yeri ve tip kesiti: Tip kesiti ölçülmemiştir.

Litoloji: Altta iri taneli çakıltaşı, üste doğru kumtaşı, çakıltaşı, miltaşı, yeşilimsi gri renkli

marn ve krem-beyaz renkli kireçtaşları görülür. Marnlı seviyeler içinde kalın jipsler vardır. Bu jipsli seviyelerin en iyi yüzeylendiği yerler Talo köyü ile Tuzla yöresidir. En üst seviyede ise kalın tabakalı gölsel kireçtaşları yer alır. Kireçtaşları sarımsı gri renkli olup, oolitik ve pizolitiktir. Formasyon içerisindeki marnlı ve kumlu marnlı seviyeler fosil içermektedir. Karatepe, Şemi ve Kurtkomu yöresinde tüf, tüfit ve kaynaklı tüfler aratabakalar halindedir.

Alt, üst ve yanal sınırlar: Alttaki formasyonlar üzerine transgresif aşmalı olarak gelmektedir. Üzerine ise açısal uyumsuzlukla İncesu formasyonu gelir. Aras bazaltları ile Hacıömer kireçtaşları ilişkisi Şekil 10 da görülmektedir.

14
Abdullah GEDiK
Kalınlık: Birimin kalınlığı Tekman-Hacıömer yöresinde 800 metre, Mescitli'de 450 metredir.

Fosil topluluğu ve yaşı:

Gastropoda'lar :
Planorbis cf. Planorbis (Linne)
Carychium
cf. minimum Müller
Bythyomphalus

Hacıömer formasyonuna ait fosilleri Rıfat Yoldaş toplamış, A. İnal tayin etmiştir.

Ostracoda'lar :
cf. contortus Linnellyocypris bradyi G.O. Sars
Candona
cf. neglecta G.O. Sars
Candona

Gastropoda ve Ostracoda'lar ile yaşı Üst Miyosen olarak saptanmıştır.

Yorum: Hacıömer formasyonu tatlı su ortamında çökelmiştir.

Deneştirme: Pasinler havzasındaki, Tokel (1965), Rathur (1966), Tanrıverdi'nin (1971)

Yastıktepe formasyonu, Hınıs-Muş havzasındaki Rathur (1967), Sungurlu (1967), Tütüncü'nün

(1967) Alibonca formasyonu ile deneştirilebilir.

İncesu formasyonu (Pi)

Tanını: İncesu formasyonunun tanımı ilk kez Demirtaşlı ve diğerleri (1965) tarafından yapılmıştır.

İlker (1966) Pliyosen kumtaşı-konglomera, Havur (1972) ve Erdoğan (1972) aynı ad altında

İncesu formasyonu olarak belirlemişlerdir.

Dağılım: Katranlı, Taşkesen, İncesu, Hitik tepe, Karatepe, Yoncalı, Tekman, Kalaycı

köyleri yörelerinde yüzeyler. En iyi yüzeylediği yer İncesu köyüdür.

Tip yeri ve tip kesiti: Tip kesiti ölçülmemiştir.

Litoloji: Çakıltaşı, kumtaşı, çamurtaşı ardalanması şeklindedir. Çakıltaşları gevşek çimentolu,

kireçtaşı, ofiyolit, radyolarit, kuvars, metamorfit, volkanit ve kumtaşı çakıllarını içerir. Çakıltaşları

az yuvarlaklaşmış, kötü boylanmalı, kireç çimentoludur. Düzgün olmayan tabakalanma görülür.

Kumtaşları da kötü boylanmalı, düzgün olmayan tabakalıdır.Yer yer kum çakıl depolanması şeklindedir.

Alt, üst ve yanal sınırlar: İncesu formasyonu, Akdağ metamorfitleri ve Tersiyer yaşlı formasyonlar

üzerine açısal uyumsuzlukla gelir. Üstüne ise Yıldırımdağ bazaltı ve Kuvaterner çökelleri

açısal uyumsuzlukla gelmektedir.

Kalınlık: Birimin kalınlığı ortalama 300 metre kadardır. Katranlı-5 sondajında 575 metre

kalınlıkta olduğu saptanmıştır.

Fosil topluluğu ve yaşı: A. İnal aşağıdaki fosilleri saptayarak formasyonun yaşını Pliyosen

olarak belirlemiştir.
sp.
Pseudodamnicola (Pseudamnicola) margaritula
(Puchs)
Valvata
sp.
Bathyomphalus

Yorum: İncesu formasyonu karasal (akarsu ve gölsel) ortamda çökelmiştir.
cf. contortus Linne
TEKMAN HAVZASININ JEOLOJİSİ 15

Deneştirme: Tokel (1966), İlker (1966), Tütüncü (1967), Sungurlu (1967), Rathur'un (1967)

Hınıs ve Muş havzalarındaki Zırnak formasyonu ile deneştirilebilir.

Yıldırımdağ Bazaltı (PQy)

Tanım: Adlama, Demirtaşlı ve diğerleri (1965) tarafından yapılmış, Aziz (1971) de aynı adı

kullanmıştır.

Dağılım: Tekman kuzeyinde Palandöken'lerde, Yerlidağ tepe, Ali Şeref uçurumu, Kırmızı

tepe, Yıldırımdağ, Kelereş köyü, Tazeköy, Reziköy, Hindiyan, Katranlı köyü yöresindedir.

Litoloji: Başlıca bazaltik lav akıntıları, bazaltik dayk, aglomera ve tüflerden oluşmaktadır.

Bazaltlar koyu siyah renklidir. İnce kesitlerinde fluidal tekstür gösteren mikrolitler halinde andezin,labrodorit, bir matriks içinde mikrofena kristaller halinde labrodorit ve ojit içermektedir.Alt, üst ve yanal sınırlar: Pliyosen yaşlı incesu formasyonu üzerine gelmektedir. Üstüne ise Kuvaterner akarsu çökelleri gelmekte olup, yaşı Pliyo-Kuvaternerdir.

Kalınlık: Kalınlığı 500 metre civarındadır.

Yorum: Yıldırımdağ bazaltı da Doğu Anadolu'da var olan sıkışma rejiminde gelişen kırılmalar sonunda oluşmuştur.

YAPISAL JEOLOJİ

inceleme alanımızda hâkim tektonik hatlar, Torid tektonik birliğinin genel doğrultusu olan

doğu-batı yönüne uygundur.

Sahamızın güneyini teşkil eden Akdağ masifi Hersinyen, Mesozoyik ve Tersiyere ait formasyonlar ise Alpin hareketlerinin etkisi altında kalmışlardır. Doğu-batı doğrultusunda gelişen Tekman havzası, genç çökellerle dolmuştur. Kuzey-güney yönünde bir sıkışmaya maruz kalan basende bindirmeler oluşmuştur. Güneyde Bitlis kenet kuşağı boyunca Alt? - Orta Miyosende Tetis Okyanusunun kapanmasından sonra meydana gelen kıta- kıta çarpışması Doğu Anadolu'da sıkışmanın nedeni olarak yorumlanabilir (Şengör, 1977; Şengör, 1980; Şengör ve Yılmaz, 1981).Tekman havzasında kıvrımlanma ve faylanmalar görülmektedir. Fayların ve yapıların genel uzanımı doğu-batı yönündedir. Doğu-batı doğrultusunda yüzeyleyen Şahvelet ofiyolit karışığının oluşumu Üst Kampaniyen öncesidir. Üst Kampaniyen öncesi oluşan Palandöken dağları Burdigaliyen sonunda yükselmiş ve Tekman havzasını Pasinler havzasından ayırmıştır. Burdigaliyen sonunda Doğu Anadolu'da başlayan sıkışma rejiminde Palandöken yükselimi kuzeye ve güneye doğru itki faylarının meydana gelmesine sebep olmuştur. Bitlis kenet kuşağındaki kıta-kıta çarpışması ile başlayan neotektonik dönemde doğu-batı doğrultulu yüksek açılı bindirmelerin varlığı, Şaroğlu ve Yılmaz (1985) tarafından belirtilmiştir. Tekman havzasındaki bindirmeler de doğu-batı doğrultuludur (Şek.2).İnceleme alanımızdaki faylar genellikle itki faylarıdır. Alt Miyosen sonrası teşekkül etmişlerdir. Şahvelet ofiyolit karışığı Üst Kretase, Eosen ve Oligosen formasyonlarının üzerine itilmişlerdir. İtilmenin

yönü güneyedir (Şek. 2).

4

Madrak köyü güneyinde görülen itki fayı ile Oligosen yaşlı Ağcakoca formasyonu, Alt Miyosen

yaşlı Hürübaba formasyonu üzerine itilmiştir. Bu itki fayları Burdigaliyen sonrası teşekkül etmiştir.

Hürübaba formasyonu içerisindeki kireçtaşlarında yanal atımlı faylar gözlenmiştir (Şek. 11).

16 Abdullah GEDİK

PALEOCOĞRAFYA

İnceleme alanımızın hemen güneyinde yüzeyleyen Akdağ metamorfitleri havzanın temelim

oluşturur. Şahvelet ofiyolit karışığı, Akdağ metamorfitleri üzerinde tektonik olarak yer alır. Neotetis'in

kuzey kolunun yitim ürünü olan Şahvelet ofiyolit karışımı, Palandöken yükselimi üzerinde geniş

alanlarda gözlenir. Önce derin, sonra sığ ortamda çökelmiş olan Derviş Halit formasyonu, Şahvelet

ofiyolit karışığı üzerine uyumsuz olarak gelir. Haytakomu formasyonu ise derin denizel ortamda

çökelmiştir. Laramiyen fazının etkisiyle Derviş Halit ve Haytakomu formasyonları kıvrımlanmışlardır.

Tekman havzasında Paleosenin olmayışı, bu dönemde Üst Kretaseye ait formasyonların yükselerek

su yüzüne çıktığım, karasal şartların hüküm sürdüğünü ve erozyon safhasının devam ettiğini gösterir.

Bu aşınım safhasından sonra Eosen transgresyonu görülür. Musakomu formasyonu ise türbiditik

bir istiftir. Denizaltı yelpazelerinin orta ve üst kısımlarında çökelmiş yakınsak türbidittir. Aynı dönemde

doğuda Karayazı'da resifal kireçtaşları çökelmiştir. Üst Lütesiyende ise havza dolmaya başlamış

ve deniz çok sığlaşmıştır. Zaman zaman su yüzüne çıkan Gımgımtepe formasyonu, oksidasyona uğrayarak

oksitlenmiş ve kırmızı rengini almıştır. Oligosen yaşlı Ağcakoca formasyonu, su derinliği az

olan gölsel ortamda çökelmiştir. Alt Miyosende deniz Tekman havzasını sınırlayan temel yükselimleri

aşmış diğer basenlerle iştiraki sağlamıştır. Tedricen derinleşerek basenin iç kısımlarında açık deniz

şeylleri ile olasılıkla bir yelpaze deltasının moloz akması ürünü olan çakıltaşları çökelmiştir. Yükseklikler

üzerinde ise resifler teşekkül etmiştir. Haneşdüzü formasyonu, sığ ve sıcak denizde çökelmiştir.

Alt Miyosen sonunda havzada giderek bir karasallaşma ortamı hüküm sürmüş, gölsel ve akarsu çökelleri

oluşmuştur. Yine bu dönemde volkanizma etkinleşmiş önce Aras volkanitleri, daha sonra Karatepe

tüf ve tüfitleri ile Yıldırımdağ bazaltları havzada yer almıştır.

TEKMAN HAVZASININ JEOLOJİSİ

PETROL JEOLOJİSİ

Çalışma alanımız içerisinde Katranlı petrol sızıntısının bulunması, petrol oluşabilecek şartların

geçmişte mevcut olduğunu gösterir. Ayrıca Hürübaba formasyonu içerisindeki kumlu kireçtaşları da

canlı petrol içerirler. Ağcakoca şeyleri ise bitümlüdür. Bu bölümde ana kaya, hazne kaya, örtü kaya

fasiyesindeki birimlerde yapılan jeokimya çalışmalarının değerlendirilmesi yapılacaktır.

Ana Kaya

Tanım: Jeoloji tarihçesi içinde ekonomik miktarda petrol ve/veya doğal gaz üretmiş, ürettiği

hidrokarbonları hazne kaya içine gönderebilmiş, kerojen içeren siyah renkli ve ince taneli çökel kayalar

petrol jeolojisinde ana kaya olarak tanımlanır (Guillemont, 1964; Dow, 1978). Siyah renkli şeyller

iyi ana kaya özelliğindedir. Günümüz araştırmacılarının çoğunluğu, petrolün organik kökenli olduğu

ve organik maddenin termal dönüşümü sonucu oluştuğu görüşünde birleşmiştir (Philippi, 1965;

Welte, 1965; Hunt, 1968, 1979; Tissot ve diğerleri, 1971; Durand ve Espitalie, 1973; Tissot ve Espitalie,

1975; Albrecht ve diğerleri, 1976; Tissot ve Welte, 1978). Petrolü oluşturan hidrokarbonların

yaklaşık % 5-10 u doğrudan organizmalar tarafından üretilen ve hiç kimyasal değişim geçirmemiş

hidrokarbon bileşiklerinden oluşmaktadır. Geriye kalan yine % 90-95 lik bölümü ise kerojenin, ısı,

basınç, gömülme ve zaman gibi parametrelerin etkisiyle bir dizi karmaşık fiziko-kimyasal değişimler

geçirmesi sonucu oluşmuştur (Tissot ve Welte, 1978; Hunt, 1979). Organik maddenin bu evrimi kısaca

«olgunluk» olarak tanımlamaktadır.

Tortullar içerisinde yer alan organik maddenin gelişimi ve olgunlaşması üç ana evrede gerçekleşmektedir

(Tissot ve Welte, 1978).

Diyajenez evresi: Dönüşümde temel rol oynayan mikrobiyolojik aktiviteli ortamda, çökelme

ile diyajenez başlar. Bu dönemde kerojende bazı değişiklikler meydana gelir. Ancak ana kaya tam olgunlaşmamıştır.

Katajenez evresi: Bu evre, tortul havzalarda gömülme boyunca artan sıcaklık sonucu gelişir.

Bu evrede ana kaya olgunlaşmasını tamamlamıştır. Kerojenin termal bozulması sonucu sıvı petrol

ve gaz oluşmaya başlar.

Metajenez evresi: Bu evrede ancak artan derinliklerde gelişebilir. Organik madde metamorfizmadan

önce son şeklini alır. Bu evrede ancak kuru gaz oluşabilir.

Organik madde üzerinde yapılan bu analizler genel olarak üç gruba ayrılmaktadır:

a. Ana kaya içerisindeki organik madde (kerojen) tipinin belirlenmesi

b. Anakaya içerisindeki organik madde miktarının ölçümü

c. Ana kaya içerisindeki organik maddenin (kerojen) olgunluk derecesinin belirlenmesi.

Petrol ana kayaları, içerdikleri kerojen tiplerine göre üçe ayrılmaktadır.

I inci tip kerojence zengin ana kayalar: I inci tip kerojen, genellikle algalipidlerden veya mikrobiyoloji

faaliyetleri sonucu lipid oranı yükselmiş organik maddelerden türemektedir. Denizel ortamlarda

oluşur, amorf maddelerle beraber bulunur. Petrol ve gaz oluşturma yeteneği yüksektir.

II nci tip kerojence zengin ana kayalar: II nci tip kerojen, denizel organik maddelerin indirgenme

ortamlarında çökelmesi sonucu meydana gelmektedir. Petrol ve gaz üretme yeteneği, I inci tip

kerojene göre daha düşüktür. Karadan türemiş organik maddeleri içerir.

III üncü tip kerojence zengin ana kayalar: III üncü tip kerojen, gelişmiş karasal bitkilerden

oluşmuştur. Petrol ve gaz oluşturma potansiyeli çok düşüktür.

17

18 Abdullah GEDİK

Kerojen tiplerinin belirlenmesi Rock-Eval analizlerinden elde edilen hidrojen ve oksijen indeksleri

ile yapılmaktadır (Espitalie ve diğerleri 1977).

Tekman havzasına ait örneklerin vitrinit yansıma değerleri Şekil 12 de verilmiştir. Şekil 12 de

tüm Ro değerlerinin formasyonlara göre dağılımı gösterilmiştir. Ro değeri 0.5 ile 2 arasında olan kayalar

(katajenez safhası), olgun ana kaya olarak adlandırılmakta ve bu kayaların petrol ve gaz üretmiş

olabilecekleri belirtilmektedir. Ro değeri 0.5 ten küçük olanlar ise henüz diyajenez aşamasında olan,

olgunlaşmamış kayalardır. Bunlar, çok az hidrokarbon üretmiş olabilir veya hiç üretmemişlerdir. Ro

değerleri 2 ile 3 arasında olanlar ise (metajenez aşaması) yalnızca kuru gaz verebilirler (Raynaud ve

Robert, 1976; Tissot ve Welte, 1978; Bostick, 1979). Urban(1976),Dow (1978), Kübler ve diğerlerine

(1979) göre ise ana kayanın petrol ve gaz üretmeye başlaması Ro=0.6 dan itibaren gerçekleşir. Petrol

üretimi Ro—1.3 te, gaz üretimi Ro=3 te son bulur.

Vitrinit yansıması değerleri: Organik maddece zengin tortul kayaçlar hemen daima bünyelerinde

belirli oranlarda vitrinit bulundururlar. Parlatılmış yüzeylerden itibaren gerçekleştirilen vitrinit

bulundururlar. Parlatılmış yüzeylerden itibaren gerçekleştirilen vitrinit yansıması miktarı, bir

fotometre aracılığı ile sayısal değerlere dönüştürülebilmekte ve kayacın metamorfizma (dolayısıyle

ana kaya olgunluğu) derecesi hakkında kesin sonuçlara varılabilmektedir (Tissot ve Welte, 1978).

TPAO Araştırma merkezinde Sayın Bülent Harput tarafından yapılan Tekman havzasına ait

analiz sonuçları aşağıda verilmiştir:

TEKMAN HAVZASININ JEOLOJİSİ
19
20
Abdullah GEDİK
Organik madde tipine göre, kayaç petrol türetme potansiyeline sahiptir.

Asitleme sonunda kayaç içinden çıkan organik madde çok az olduğundan ve vitrinit bulunmaması

nedeniyle olgunlaşma çalışması yapılamamıştır.

Hazne Kaya

Tekman havzasında Kretase-Kuvaterner zaman aralığında kalınlığı 5400 metreyi aşan tortul

bir istif içinde hazne kaya olabilecek formasyonlar ve seviyeler saptanmıştır.

Tekman havzasından toplanan örneklerin gözeneklilik ve geçirimlilikleri, TPAO Araştırma

Merkezi Laboratuvarında Mine Şenyolu tarafından ölçülmüştür. Şekil 13 te görüldüğü gibi kayaçlar

düşük ve orta porozitelidir. Geçirimlilikleri ise çok zayıftır.

TEKMAN HAVZASININ JEOLOJİSİ
21
Örtü Kaya

Tekman havzasındaki Kretase-Üst Miyosen zaman aralığındaki istif, örtü kaya açısından oldukça

elverişlidir. Derviş Halit formasyonu üzerinde yer alan Haytakomu şeylleri örtü kaya olabilir. Oligosen

yaşh Ağcakoca şeylleri hem ana kaya, hem de iyi örtü kaya özelliğindedir. Alt Miyosen yaşlı

Hürübaba formasyonunun kalın şeylleri ise ideal örtü kayasıdır. Haneşdüzü formasyonundaki resifal

kireçtaşları düşey ve yanal yönde şeyllere geçişlidir. Bu resifal kireçtaşları üzerindeki şeyller de iyi

örtü kayası özelliğindedir.

KAPANLAR

inceleme alanımız içerisinde oldukça büyük antiklinaller görmekteyiz. İ 46-c

Hürübaba formasyonunda iki adet antiklinal saptanmıştır. En kuzeydeki Keltepe antiklinali KD-GB

doğrultusunda eksen uzanımı gösterir. Uzun ekseni 4.5 km, kısa ekseni 500 metredir. Doğu ve batı

yönünde uzanımları Yıldırımdağ bazaltları altında kaybolmaktadırlar. Hüseyinağa komundan geçen

diğer antiklinal ise KD-GB eksen uzanımı gösterir. Bu antiklinalin güney kanadı bazaltlarla örtülüdür.

Uzun ekseni 3.5 km, kısa ekseni l km dir. Doğu-batı yönündeki uzanımları yine Yıldırımdağ bazaltları

tarafından örtülmüştür (Şek. 2). İ 47-d

doğrultusunda eksen uzanımı olan ve havzanın en önemli antiklinali olan Hürübaba antiklinalidir.

Uzun ekseni 16 km, kısa ekseni l km dir. Doğu ve batı yönünde uzanımları, genç Pliyosen ve Yıldırımdağ

bazaltları ile örtülü olduğundan, daha fazla bilgi edinemiyoruz.
2 paftasında,1 paftasında Hürübaba tepesinin güneyinde KD-GB
Stratigrafi kapanları

Çalışma sahamızda Kelereş; deresinde görülen resifal kireçtaşları şeyllerle yanal geçişlidir.

Bu bakımdan Tekman havzasında stratigrafi kapanı oluşturabilecek yegâne formasyon olarak görülmektedir.

Yapılan sondajlarda bu kireçtaşlarının yüzde yüz tatlı su ile doygun olduğu gözlenmiştir.

Bugüne kadar petrol araştırmalarında üzerinde durulmuş Burdigaliyen yaşlı kireçtaşlan yukarıda

değinilen nedenlerden dolayı ümitli olmaktan uzaktır.

22 Abdullah GEDİK

SONUÇ VE ÖNERİLER

Bu araştırma ile Tekman havzasında 600 km

Toplu görünümü sağlamak amacıyle bu paftalardan yararlanılarak havzanın l :100 000

ölçekli haritası yapılmıştır. Bu incelemeler ile varılan sonuçlar aşağıdaki şekilde özetlenebilir:

1. Tekman havzasının jeolojisi ve stratigrafisi belirlenmiştir.

2. Tekman havzasında Ağcakoca ve Hürübaba şeyllerinin iyi ana kaya olduğu saptanmıştır.

3. Havzada açılan sondajlardan elde edilen bilgilerle, Pliyosen ve Miyosenin üst seviyelerinde

petrolü kapanlayabilecek hazne kayanın olmadığı gözlenmiştir.

4. Haneşdüzü formasyonunun hidrokarbon içermediği Katranlı-3 sondajında görülmüştür.

5. Katranlı-1, Katranlı-2, Katranlı-3, Katranlı-4, Katranlı-5 sondajlarının birçok düzeylerinde

petrolü kapanlayacak hazne kayaya rastlanılmamıştır.

6. Tekman havzasının petrol olanakları hakkında kesin karara varabilmek için, detay jeofizik

araştırmalar sonucu saptanabilecek yapısal kapan veya stratigrafi kapanları derin sondajlarla değerlendirilmelidir.
2 lik l :25 000 ölçekli ayrıntılı jeoloji haritası tamamlanmıştır.
KATKI BELİRTME

TPAO Araştırma Merkezinden N. Solak ve B. Harput'a, Paleontolog E. Sirel, E. İplikçi,

H. Kaymakçı, N. Gökçen'e, Proje yöneticisi R. Yoldaş ile bu makaleyi titizlikle okuyup düzeltmeleri

yapan B. Korkmazer'e teşekkür ederim.

Yayına verildiği tarih, 16 Temmuz 1985

DEĞİNİLEN BELGELER

Albrecht, P.; Vanderbroucke, M. ve Mandengue, M., 1976, Geochemical Studies on the organic matter from the

Doula Basin, I. Evolution of the extractable organic matter and the formation of petroleum. Geochim, Cosmochim.

Acta, 40. s. 791-799.

Arni, P., 1939, Anadolu'nun umumi bünyesi ile mineral ve petrol yataklan arasındaki münasebetler: MTA Mecm.,

no 2, Ankara.

Aziz. A., 1971, Erzurum l 46-b4 ve İ 46-c

Ankara.

Bektaş, O., 1981, Kuzey Anadolu Fay Zonunun Erzincan Tanyeri bucağı yöresindeki jeolojik özellikleri ve yerel ofiyolit

sorunları: Karadeniz Üniversitesi Yerbilimleri Fak,, 32, 196 s.

Bilgin, A., 1983, Serçeme (Erzurum) deresi ve dolayının stratigrafisi: JMO Derg., 18, 35-45.

Bostick, N.H., 1979, Microscopis measurement of the level of catagenesis of solid organic matter in Sedimentary

rock to aid exploration for petroleum and to determine former burial temperatures: SEMP (special publ.), 26,17-43.

Cunningham-Craig, E.H., 1938, Türkiye'de petrol ihtimalleri hakkında yapılan araştırma raporu: MTA Rap., 697 (yayımlanmamış),

Ankara.

Demirtaşlı, E.; Tütüncü, K.; Gedik. A., 1965, Tekman havzasının 1:25 000 ölçekli jeoloji haritası: MTA Enerji Hammadde

Etüt ve Araştırma Dairesi Arşivi.
1 paftalarının detay jeolojisi ve petrol olanakları: MTA Rap., 5222 (yayımlanmamış),
TEKMAN HAVZASININ JEOLOJİSİ 23

Demirtaşlı, E. ve Pisoni, C., 1965, Ahlat-Adilcevaz bölgesinin jeolojisi, Van gölü kuzeyi: MTA Derg., 64, 22-35, Ankara.

Dow, W.G,, 1978, Petroleum source beds on Continental slop and rises: AAPG Bull., 6, 9, 1584-1606.

Erdoğan, T., 1972, Erzurum, (Karayazı) bölgesinin jeolojisi ve petrol imkânları: MTA Rap., 4193 (yayımlanmamış),

Ankara.

Espitalie, J.; Madec, M. ve Tissot, B., 1977, Source rock characterisation: 9th Off-shore Technology Conference,

439-444.

Gedik, A. ve Tütüncü, K., 1965, Katranlı-1 kuyu bitirme raporu: MTA Rap., 4707 (yayımlanmamış), Ankara.

, 1966, Katranlı-2 ve Katranlı-4 kuyu bitirme raporu: MTA Enerji Hammadde Etüt ve Aramaları Dairesi

Arşivi., 144, 145.

, 1967, Katranlı-3 kuyu bitirme raporu: MTA Rap. 4133 (yayımlanmamış), Ankara.

, 1968, Katranlı-5kuyu bitirme raporu: MTA Rap., 4133 (yayımlanmamış), Ankara.

Guillemont, J., 1964, Cours de Geologie du Petrole, Societe des Editions Technip, Paris.

Havur, E., 1972, Erzurum İ 47-c

Ankara.

Holzer, H., 1954, Doğu Anadolu'da 63/2, 64/1, 64/2 paftalarına ait jeolojik harita çalışmaları hakkında rapor: MTA

Rap., 2367 (yayımlanmamış), Ankara.

Hunt, J.M., 1968, How gas and oil from migrate: World OU, 167, s. 140-150.

, 1979, Petroleum Geochemistry and Geology: Freeman and Comp, 617 s.

ilker, S., 1966, Erzurum-Muş bölgesinde Karaköse J 48 a

etüdü hakkında rapor: MTA Rap., 4177 (yayımlanmamış), Ankara.

Kirk, H.M., 1937, Şimali Şarki Türkiye dahilinde tanıma gezisi hakkında rapor: MTA Rap., 704 (yayımlanmamış),

Ankara.

Kurtman, F. ve Akkuş, M., 1971, Doğu Anadolu'daki ara basenler ve bunlann petrol olanaktan: MTA Derg., 77,

1-10, Ankara.

; ve Gedik, A., 1978, Geology of Lake Van: MTA Yayl., 169, 124-133, Ankara.

Kübler, B.; Pittion, J.L.; Heroux, Y.; Charollains, J. ve Weidmann, M., 1979, Sur le pouvoir reflecteur. de la vitrinite

dans quelques roches du Jura, de la Molasse et des mappes prealpines helvetiquees et penniques: Eclogae

Helv., 72, 2, 347-373.

Lucius, M., 1925, Katranlı petrol bölgesi: MTA Rap., 211 (yayımlanmamış), Ankara.

Oswald, F., 1912, Armenian, Handbuch der regionalen Geologie, Heidelberg.

Özcan, A., 1967, Erzurum-Hınıs Bölgesinde Erzurum J47 a

(yayımlanmamış), Ankara.

Pamir, H.N. ve Baykal, F., 1943, Bingöl bölgesi ve buranın Şimal ve cenubundaki jeolojik yapı :MTA Rap., 1447 (yayımlanmamış),

Ankara.

Philippi, G.T., 1965, On the depth and mechanism of Petroleum generation: Geochim. Cosmoc. Acta, 29, 1021-1049.

Rathur, R., 1966, Pasinler ,Horasan bölgesine ait genel jeolojik rapor: MTA Rap., 4168 (yayımlanmamış), Ankara.

, 1967, Hınıs Muş bölgesi Aktuzla sahasına ait genel jeoloji raporu: MTA Rap., 4121 (yayımlanmamış), Ankara.

Raynaud, J.F. ve Robert, P., 1976; Les methodes d'etudes optiques de la matiere organique Bull. Centre Rech. Rau.

SNPA, 10, l P. 75-102.

Sungurlu, O., 1967, Erzurum-Hınıs bölgesinde 1:25.000 ölçekli Erzurum J47-b

raporu: MTA Rap., 4176 (yayımlanmamış), Ankara.

Şaroğlu, F. ve Yılmaz, G., 1981, Doğu Anadolu'nun jeomorfolojik gelişimi ve etki eden öğeler: Jeomorfoloji, tektonik,

volkanizma ilişkileri: TJK Bült., 24, 39-50.

ve Yılmaz, Y., 1985, Doğu Anadolu'nun neotektoniği ile ilgili magmatizma: İhsan Ketin Simpozyumu, TJK

Yayımı, 133-149.
1, c4, d2, d3 paftalarının jeolojisi ve petrol olanaktan: MTA Rap., 4851 (yayımlanmamış),4 ve J48 d1 paftalarının l :25 000 ölçekli detay petrol3, a4 paftalarının detay petrol etüdü: MTA Rap., 41283,b4 paftalarına ait jeolojik petrol etüdü
24

Şenalp, M., 1966, Erzurum, Muş bölgesi J47 a

4188 (yayımlanmamış), Ankara.

Şengör, A.M.C., 1977, Post-Miocene tectonic evolution of eastern Turkey: initial stages in the formation of a Tibetantype

high plateau: Geol. Soc. Am., Abst, Prog. 9, 1167-1168.

, 1980, Türkiye'nin neotektoniğinin esasları: Türkiye Jeol. Kur. Konferans dizisi, 40 s.

; Yılmaz, Y. ve Ketin, İ., 1980, Remmants of a pre-late Jurassic ocean in northern Turkey, fragments of

Permian-Triassic Paleo-Tethys: Geol. Soc. America Bull., 91, part I, 599-609.

ve Yılmaz, Y., 1981, Tethyan evolution of Turkey: A plate tectonic approach: Tectonophysics, 75, 181-241.

Tanrıverdi, K., 1971, Erzurum (Söylemez) yöresinin jeolojisi ve petrol olanaktan: MTA Rap., 6239 (yayımlanmamış),

Ankara.

Tissot, B. ve Welte, D.H., 1978, Petroleum formation and occurrence: Springer Verlag, Berlin, 538 s.

ve Espitalie, J., 1975, L'evolution thermique de la matiere organique des sediments: Rev. Inst. Fr. Pet.,

30, 743-777.

; Califet-Debyser, Y.; Deroo, G. ve Oudin, J.L., 1971, Origin and evolution of hydrocarbons in early Toarcian

shales: AAPG Bull., 55, 2177-2193.

Tokel, S., 1965, Erzurum-Hasankale bölgesi Erzurum 146 b2, Tortum H46-c

Rap., 4118 (yayımlanmamış), Ankara.

Tokel, S., 1966, Erzurum-Muş bölgesi 1:25 000 ölçekli Erzurum J46 C3, Erzurum J46 C4 paftalarına ait jeolojik rapor:

MTA Rap., 4175 (yayımlanmamış), Ankara.

Tütüncü, K., 1967, 1:25 000 ölçekli Erzurum J47 c

Rap., 4120 (yayımlanmamış), Ankara.

Urban, J.B., 1976, Palynology, thermal maturation by vitrinite reflactance and visual color estimation and kerogen

description of source rocks, core Lab. Inc. sp. publ.

Walker, R.G., 1978, Deep water Sandstone facies and ancient submarine fans. Model for exploration for Stratigraphic

traps: AAPG Bull., 62, 932-966.

Welte, D.H., 1965, Relation between petroleum and source rock: AAPG Bull., 63,2 239-245.
Abdullah GEDİK1, a2 ve J48 c1,c2,c3, c4,b3 paftalarının detay petrol etüdü: MTA Rap.,3 paftalarına ait jeolojik rapor: MTA1, c2, c3, c4 paftalarına ait genel jeoloji ve petrol imkânları: MTA